Hier is een dubbele leestip voor je: Rachida Aziz (‘Niemand zal hier slapen vannacht’) en Rachida Lamrabet (‘Zwijg, allochtoon’). Lees minstens één van beiden, maar liefst allebei. Omdat hun stemmen zo nodig zijn in een tijd waarin ‘islam’ in de mond van zowat elke politicus van dit westers halfrond staat voor ‘probleem’ en ‘gevaar’. En ook omdat ze vrouwen zijn. Ze klinken verschillend, de twee Rachida’s. Aziz messcherp en razend kwaad, Lamrabet analytisch en appelerend. Ze hebben elk hun verhalen. Rachida Aziz schrijft hoe ze op haar 8e door eigen ervaring ontdekte wat racisme is. Hoe voor haar als dochter uit een eenvoudig migrantengezin een toekomst als poetsvrouw zowat vanaf haar geboorte was uitgestippeld, tot ze haar energie, frustratie en intelligentie verzamelde om zich uit die voorbestemming los te vechten. Ze las en bekeek alles wat relevant was voor haar situatie, trok haar eigen conclusies en werd mode-ontwerpster en schrijfster. Rachida Lamrabet werkte 16 jaar als juriste en ging ook schrijven, tot ze in 2017 bij gelijke-kansenwaakhond Unia werd ontslagen wegens een conflict over een artistiek project dat ze los van haar functie had gecreëerd.
Ondanks die verschillende context lopen de ervaringen en boodschap van beide vrouwen ook opvallend gelijk. Allebei getuigen hoe hen als gekleurde vrouwen vaak flagrant het recht wordt ontzegd het maatschappelijk debat over de islam mee te bepalen, want ‘wij’ (lees: witte mannen) weten al wel hoe ‘jullie’ (moslims) in elkaar zitten. Hoe de media – als ze dan eens uitgenodigd worden tot spreken – hen liefst willen opvoeren als ‘de moslima’ die de clichés mag komen bevestigen in de krant of op tv en als vertegenwoordigster van een homogene groep wordt gezien in plaats van als een individu met een eigen mening, eigen projecten en dromen.
Rachida Aziz haalt genadeloos uit naar het welbekende hameren door politici op de waarden van de verlichting die moslims zouden moeten respecteren. Ze toont met feiten en citaten aan dat de helden van die mooie verlichtingsidealen stuk voor stuk welgestelde witte mannen waren die vonden dat vrijheid en gelijkheid voor iedereen die eruitzag als zij voorbehouden moest worden, maar natuurlijk niet voor vrouwen of gekleurde mannen gold. Ze vindt tussen de plooien van de verlichting andere figuren, die niet de geschiedenisboeken haalden, maar die aan den lijve rechteloosheid ondervonden en wel opkwamen voor echte gelijkheid en vrijheid voor iedereen.
Rachida Lamrabet gaat onder andere in op het kledingvraagstuk en stelt de vraag of – los van het feit of je een vrouw met een gezichtsbedekkende sluier in het straatbeeld of in boerkini op het strand stuitend vindt – de manier waarop iemand zich kleedt niet een kwestie is van mensenrechten en of vrouwen niet gewoon het recht hebben gevrijwaard te blijven van doorgaans mannelijke dwang. In de Arabische wereld gaat het om de dwang hun lichaam te bedekken, in het westen om het net niet te bedekken. Strikt genomen gaat het in beide gevallen om keuzevrijheid die wordt ontzegd en dwang die wordt toegepast.
Potentieel kan je uit beide boeken een hoop citaten plukken en er een bevlogen tooggesprek over opzetten, maar ze lezen is alvast een goed begin. Gevolgd door doorgeven en aanbevelen in ruime kring.
‘De herontdekking van het lichaam’ bestaat uit een aantal essays die voldoende met elkaar verwant zijn om een coherent geheel te vormen en tegelijk divers genoeg om het thema burn-out vanuit verschillende invalshoeken te bekijken. Het is moeilijk in een genre onder te brengen omdat het egodocument vermengt met filosofische beschouwing en maatschappijkritiek. Het is zowel een intens persoonlijk verhaal als essayistiek met verwijzingen en een bronnenlijst. Het is non-fictie die tegelijk nadrukkelijk literair geschreven is. Precies die wat ongebruikelijke combinatie maakt ‘De herontdekking van het lichaam’ beklijvend.
Tot ik onlangs op ‘Tot leven / Een liefdesgeschiedenis’ stuitte. Faber verloor in 2014 zijn geliefde Eva, na een jarenlange strijd tegen beenmergkanker. ‘Tot leven’ is een bundeling van gedichten die hij schreef in haar laatste levensfase en in het jaar na haar dood. Lees je zoiets als je niet zelf rechtstreeks met ziekte of rouw wordt geconfronteerd of beroepshalve een recensie moet schrijven? Ja dus. En waarom dan? Goeie vraag. Misschien omdat ziekte en dood ‘doodgewoon’ bij het leven horen en ‘kopje in het zand’ niet veel zoden aan de dijk zet. Omdat ‘Tot leven’ je bij de eerste lukrake regels bij je nekvel grijpt en niet meer loslaat. Omdat het ook, ondanks de onverbloemdheid van aftakeling en sterven en de rauwheid van verdriet, pure liefdespoëzie is die Faber schrijft. In de Engelse titel van de bundel komt dat sterker tot uiting: ‘Undying. A Love Story’. De suggestie van ‘undying love’ heeft hier een dubbele bodem, in het Nederlands zeggen we ‘onsterfelijke liefde’, een mogelijkheid waar de vertalers Harm Damsma en Niek Miedema niet voor hebben gekozen, wellicht omdat ‘onsterfelijk’ een veel ruimere betekenis heeft dan ‘undying’ die in het Engels dan weer eerder met ‘immortal’ overeenstemt. Niets dan lof overigens voor de knappe vertaling die Damsma en Miedema afleveren.
Nochtans, als je naar zijn intentie luistert, lijkt daar weinig reden voor te zijn. Twee jaar voor zijn dood zei hij in een interview over het toen nog ongepubliceerde ‘O amor natural’: ‘Ik geloof dat, tot op heden, een groot deel, zoniet alles, van de literaire werken over de liefde, de liefde tracht te verheerlijken of te analyseren als een versmelting van lichamelijke en geestelijke liefde. Er ontbreekt de optiek van lichamelijke liefde als een waardige uitdrukking van de liefde. Wanneer we spreken over liefde, hebben we het meer over een gevoel dan over een praxis, een ervaring. Mijn idee was de fysieke kant van de liefde te verheerlijken, in poëtische en waardige taal. Ik wilde niet over het obscene spreken, en ik gebruik ook geen obscene woorden.’
sandraroobaert 